projekt poszukujący rozbłysków gamma i innych szybkozmiennych zjawisk na niebie
Powstał w pierwszych latach XXI wieku z inspiracji profesora Bohdana Paczyńskiego i od początku jest nastawiony na poszukiwanie optycznych poświat rozbłysków promieniowania gamma (GRB) oraz innych krótkoczasowych zjawisk zachodzących na niebie, takich jak: gwiazdy zmienne, meteory, śledzenie satelitów i śmieci kosmicznych. Ze względu na to, że nie wiemy, kiedy i gdzie nastąpi taki rozbłysk – żeby nie przegapić żadnego takiego zdarzenia należałoby obserwować całe niebo przez cały czas. Niestety to nie jest możliwe, dlatego projekt od początku nastawiony jest na obserwowanie jak największego obszaru nieba.
Pierwsze, prototypowe obserwatorium zaczęło pracę w lipcu 2004 roku w Obserwatorium Las Campanas (LCO) w środkowym Chile, dzięki uprzejmości projektu ASAS (http://www.astrouw.edu.pl/asas), który użyczył miejsca na terenie LCO. Obserwatorium położone jest na wysoko w górach i panują tam świetne warunki obserwacyjne: ponad 90% pogodnych nocy w roku i bardzo mała wilgotność powietrza.
W LCO „Pi of the Sky” składało się z montażu paralaktycznego, na którym osadzone były 2 kamery CCD z obiektywami o ogniskowych 85 mm i światłosile 1:1,2. Dawały one pole widzenia prawie 21ºx21º. Obie kamery obserwowały to samo pole, aby odrzucić zjawiska widoczne tylko na jednej z kamer, a przez to ograniczyć ilość fałszywych i/lub nieinteresujących obiektów.
Projekt działał w LCO do grudnia 2009 roku, a największym sukcesem w tym okresie była obserwacja rozbłysku gamma GRB080319B. Błysk ten okazał się najjaśniejszym obserwowanym rozbłyskiem gamma w historii (w maksimum blasku był możliwy do zaobserwowania gołym okiem), zaś „Pi of the Sky” zaobserwowało jego poświatę optyczną jako pierwsze na całym świecie, jeszcze zanim został on wykryty przez krążące wokół Ziemi, przeznaczone do tego satelity. Obserwacje tego błysku wykonane przez „Pi of the Sky” zostały użyte do opracowania nowego modelu powstawania błysków, który ukazał się w czasopiśmie Nature, (vol. 455, nr 7210).
W grudniu 2009 roku okazało się, że projekt musi znaleźć nowe miejsce dla swojej aparatury. Udało się to na początku 2011 roku i w marcu tego roku powstało nowe obserwatorium „Pi of the Sky” w Chile, niedaleko miasteczka San Pedro de Atacama (SPdA) na północy tego kraju, w pobliżu granicy z Boliwią.
W październiku 2010 roku założono nowe obserwatorium w południowej Hiszpanii, w ośrodku Instituto Nacional de Técnica Aeroespacial (INTA), niedaleko miasta Huelva. W tym obserwatorium pracuje nowy prototypowy montaż z czterema kamerami. Nowy montaż, oprócz ulepszonych właściwości mechanicznych, pozwalających na szybsze i precyzyjniejsze ruchy, umożliwia obserwacje w dwóch modach: DEEP – gdy wszystkie kamery obserwują ten sam obszar nieba oraz WIDE – gdy kamery obserwują sąsiednie obszary nieba. W pierwszym modzie kamery obejmują pole widzenia takie samo, jak w SPdA, czyli 21ºx21º, natomiast w drugim modzie kamery obserwują razem pole widzenia 42ºx42º.
Odkąd w projekcie działają dwa obserwatoria, możliwa jest obserwacja paralaksy obiektów znajdujących się w pewnym zakresie odległości od Ziemi. Obserwatorium chilijskie dzieli od hiszpańskiego ponad 8000 km, lecz mimo to całkiem duży obszar nieba jest widoczny z obu miejsc jednocześnie. W niedalekiej przyszłości nastąpi rozbudowa obserwatorium w INTA o kolejne 3 montaże, a także budowa następnego obserwatorium w południowej Hiszpanii, tym razem w pobliżu Malagi, około 240 km na wschód od obserwatorium w INTA. Z czterema montażami projekt „Pi of the Sky” będzie mógł obserwować jednocześnie obszar nieba o powierzchni 80ºx80º, a dwa obserwatoria blisko siebie pozwolą odrzucać obserwacje satelitów poruszających się po niskiej orbicie wokółziemskiej.
Projekt Pi of the Sky jest efektem współpracy kilku polskich instytucji naukowych:
- Centrum Fizyki Teoretycznej PAN
- Narodowego Centrum Badań Jądrowych
- Wydziału Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego
- Wydziału Fizyki Politechniki Warszawskiej
- Instytutu Systemów Elektronicznych Politechniki Warszawskiej
- Centrum Badań Kosmicznych PAN
- Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie
- firmy Creotech
Wiecej informacji o projekcie można znalźć na stronie http://grb.fuw.edu.pl
mgr Ariel Majcher
ariel.majcher [at] ncbj.gov.pl